Đầu tư công cần thay đổi cách quản lý dự án sau Nghị quyết Trung ương về kinh tế tư nhân

Đầu tư công cần thay đổi cách quản lý dự án sau Nghị quyết Trung ương về kinh tế tư nhân

Bùi Văn Hợi, kỹ sư Hạ tầng

Sau hơn 20 năm làm việc trong lĩnh vực xây dựng và quản lý hạ tầng, tôi ngày càng thấy rõ một nghịch lý tồn tại trong mô hình đầu tư công ở Việt Nam: đó là việc tiêu tốn nhiều thời gian quan tâm của lãnh đạo, bộ máy nhiều ban quản lý cồng kềnh, tiến độ và hiệu quả của dự án  chậm, chất lượng thi công bộc lộ. Trong khi đó, các dự án tư nhân, với quy mô lớn và mức đầu tư tương đương, lại hoàn thành nhanh chóng, chất lượng vượt trội, và không cần sự “đốc thúc” thường xuyên từ các cấp quản lý nhà nước.

So sánh rõ ràng giữa công và tư

Hãy nhìn vào dự án Cảng hàng không quốc tế Long Thành, một siêu dự án mang tầm vóc quốc gia. Được Quốc hội phê duyệt từ năm 2015, chính thức khởi công giai đoạn 1 vào tháng 1/2021, nhưng đến nay (2025) vẫn đang trong quá trình thi công cơ bản. Thủ tướng và các Phó Thủ tướng đã nhiều lần trực tiếp đến kiểm tra, đôn đốc — một điều rất hiếm khi thấy ở các nước phát triển. Vậy mà, tiến độ vẫn không đáp ứng được kỳ vọng.

Ngược lại, hãy xem cách tư nhân làm. Dự án Trung tâm Triển lãm Quốc tế tại Đông Anh, Hà Nội, do Vingroup đầu tư với tổng vốn khoảng 7.000 tỷ đồng, được khởi công vào tháng 3/2023 và hoàn thành chỉ sau 14 tháng, vào tháng 5/2024. Không cần lãnh đạo Chính phủ đi lại nhiều, không kêu ca thiếu vốn, không “vướng giải phóng mặt bằng”. Tất cả được triển khai bài bản, chuyên nghiệp và hiệu quả.

Hay như dự án Landmark 81, biểu tượng cao tầng của TP.HCM, cao 461m, do Coteccons thi công cho Vingroup. Khởi công tháng 12/2014, hoàn thành tháng 7/2018, nhưng riêng phần xây dựng chính chỉ mất chưa đến 2 năm (2015–2017). Một công trình mang tầm quốc tế được vận hành nhanh chóng và chất lượng cao.

Tư nhân xây dựng sân bay – một bước tiến đáng học hỏi

Đặc biệt, Sân bay quốc tế Vân Đồn (Quảng Ninh) là một ví dụ đột phá: sân bay đầu tiên ở Việt Nam do tư nhân (Sun Group) đầu tư và vận hành. Dự án được Thủ tướng chấp thuận tháng 4/2015, khởi công tháng 3/2016, hoàn thành và khai trương tháng 12/2018 — chỉ mất chưa đầy 3 năm từ xây dựng đến vận hành. Không có ban quản lý cồng kềnh, không có tắc nghẽn vốn, mà chỉ có sự chủ động và quyết liệt.

Trong khi đó, Nhà ga T3 Tân Sơn Nhất (TP.HCM), dù thi công nhanh (khởi công tháng 12/2022, dự kiến xong trong 2025), vẫn bộc lộ các vấn đề về kỹ thuật, như mái bị dột, sàn nhà còn nhiều lỗi kỹ thuật – phản ánh sự thiếu kiểm soát chất lượng nội bộ.

Metro Bến Thành – Suối Tiên: Dự án kéo dài hàng thập kỷ

Dự án tuyến Metro số 1 (Bến Thành – Suối Tiên) là một minh chứng đau lòng khác: khởi công từ tháng 8/2012, đến 2025 mới có thể vận hành thương mại dù vốn đã đội lên gần 43.700 tỷ đồng. Sự chậm trễ kéo dài suốt hơn 13 năm, do vướng mắc giữa các chủ đầu tư nhà nước, nhà thầu nước ngoài, và các ban quản lý — minh họa điển hình cho sự kém hiệu quả của cơ chế đầu tư công hiện nay.

Kinh nghiệm quốc tế: Mô hình quản lý tư nhân hóa và PPP hiệu quả

Ở nước ngoài, mô hình quản lý dự án tư nhân và PPP (đối tác công – tư) đã được áp dụng rộng rãi từ nhiều thập kỷ trước:

• Sân bay quốc tế Bắc Kinh Daxing (Trung Quốc): Được thiết kế bởi Zaha Hadid, khởi công tháng 12/2014, đưa vào vận hành tháng 9/2019 – chỉ mất 4 năm 9 tháng, với quy mô tương đương Long Thành nhưng tốc độ và chất lượng vượt trội. Quản lý chuyên nghiệp, cơ chế quyết liệt, không dựa vào chỉ đạo hành chính.

• Dự án đường sắt cao tốc HSL-Zuid (Hà Lan): Triển khai theo mô hình PPP, giai đoạn xây dựng chỉ mất 5 năm (2001–2006). Infraspeed – liên doanh tư nhân – chịu trách nhiệm xây dựng và bảo trì 25 năm, đảm bảo hiệu suất lâu dài mà nhà nước không cần can thiệp sâu.

• Crossrail (London, Anh): Là dự án metro ngầm lớn nhất châu Âu, khởi công 2009, hoàn thành phần chính 2022. Do Bechtel và các đối tác quốc tế quản lý, dự án kết nối sân bay Heathrow với trung tâm London. Dù có chậm tiến độ do COVID, dự án vẫn giữ được kiểm soát chất lượng và ngân sách tốt nhờ mô hình tư nhân tham gia sâu.

Đề xuất: Xóa bỏ ban quản lý nhà nước, trao quyền cho doanh nghiệp chuyên trách

Từ những so sánh trên, tôi kiến nghị:

• Xóa bỏ mô hình ban quản lý dự án nhà nước, vốn cồng kềnh, thiếu chuyên môn và không chịu trách nhiệm rủi ro tài chính.

• Chuyển giao quyền đầu tư và triển khai các dự án hạ tầng công (như sân bay, metro, cao tốc, cảng biển) cho các công ty hạ tầng chuyên trách, có thể là doanh nghiệp nhà nước tái cơ cấu hoặc doanh nghiệp tư nhân đủ năng lực.

• Tuyển chọn nhân sự dựa trên năng lực quốc tế, có kinh nghiệm làm dự án lớn, sử dụng mô hình quản lý hiện đại như EPC, PPP, BOT, hoặc giao thầu chuyên nghiệp.

Nghị quyết của Trung ương về phát triển kinh tế tư nhân đã nêu rõ tư nhân là động lực quan trọng của nền kinh tế. Vì vậy, đã đến lúc đầu tư công không thể là “vùng cấm” của cải cách. Thay đổi cách làm, trao quyền cho người làm tốt, và trả lại vai trò đúng nghĩa cho nhà nước: kiến tạo – không can thiệp quá sâu vào từng viên gạch.