ĐỔI MỚI SÁNG TẠO TRONG ỨNG PHÓ BÃO LŨ: HƯỚNG ĐI ĐỂ VIỆT NAM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRƯỚC THIÊN TAI NGÀY CÀNG CỰC ĐOAN

Nhóm Tác giả: Lê Ngọc Ánh Minh, Hoàng Hải Thành, Nguyễn Đức Toản, Ngô Khuyến

Ngày 22/11/2025

Việt Nam đang bước vào thời kỳ thiên tai cực đoan chưa từng có. Mỗi năm, bão mạnh hơn, số ngày mưa lớn tăng, lũ quét và sạt lở xuất hiện dày đặc, xu thế thời tiết trở nên khó dự báo. Nhiều cơ quan quốc tế như Ngân hàng Thế giới (World Bank), UNDRR, OECD đều xếp Việt Nam vào Top 5 quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi biến đổi khí hậu.

Thực tế ai cũng thấy: năm sau nhiều bão lũ hơn năm trước, xu hướng chắc chắn sẽ tiếp tục tăng. Để phát triển bền vững, Việt Nam cần chuyển từ ứng phó bị động sang quản trị rủi ro chủ động, dựa trên khoa học, dữ liệu và đổi mới sáng tạo – như các quốc gia đã thành công trong điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt.

 

Thiên tai chắc chắn sẽ tăng ở Việt Nam do trái đất nóng lên gây bão và mưa nhiều hơn và nước biển dâng (xem chú thích biểu đồ phía dưới cuối bài)

1. Bài học từ Nhật Bản: Thiên tai nhiều nhất thế giới nhưng vẫn thịnh vượng

Nhật Bản là ví dụ điển hình cho việc một quốc gia đối mặt với thiên tai cực đoan nhưng vẫn duy trì cuộc sống bình an và kinh tế thịnh vượng. Họ hứng:

• Khoảng 30 cơn bão mỗi năm,
• Hơn 10% số trận động đất toàn cầu,
• Nguy cơ sóng thần thường trực.

Nhưng tại sao Nhật vẫn an toàn?

(1) Họ không sợ thiên tai – họ chuẩn bị kỹ lưỡng cho thiên tai

Nhật không đợi sự cố xảy ra rồi mới xử lý. Họ xây dựng quốc gia dựa trên tinh thần: biết thiên nhiên sẽ tấn công – nên phải chủ động hơn thiên nhiên.

• Công nghệ xây dựng chống động đất với hệ thống giảm chấn, nền móng cách rung, khung thép đàn hồi.
• Các tòa nhà cao tầng có thể “đung đưa” khi địa chấn xảy ra nhưng không sập.
• Trường học, sân vận động, trung tâm cộng đồng được thiết kế như pháo đài trú bão – trú động đất, đặt nơi cao ráo, an toàn.

(2) Dự trữ thực phẩm, nước, thiết bị cứu sinh

Mỗi khu trú bão đều có:

• Nước uống và lương thực 7–14 ngày,
• Máy phát điện, trạm thông tin,
• Nhà vệ sinh khẩn cấp,
• Khu ngủ tạm tiêu chuẩn.

Khi thiên tai xảy ra, người dân an tâm, trật tự, không hoảng loạn.

(3) Tinh thần đổi mới sáng tạo + sự kiên trì nhiều thập kỷ

Nhật Bản không chỉ phản ứng, mà sáng tạo bền bỉ suốt nhiều thế hệ.
Thiên tai trở thành động lực để họ phát triển công nghệ xây dựng, công nghệ cảnh báo, robot cứu hộ, vật liệu mới, trực quan hóa dữ liệu địa lý…

2. Bài học từ Israel: Sống giữa sa mạc nhưng trở thành cường quốc nông nghiệp – nước sạch

Israel không bị bão lớn, nhưng đối mặt với:

• Nhiệt độ khắc nghiệt,
• Khô hạn kéo dài,
• Thiếu nước trầm trọng.

Nhưng họ không chấp nhận điều đó như định mệnh.

Israel dùng khoa học để thay đổi hoàn cảnh

• Phát minh hệ thống tưới nhỏ giọt (trở thành công nghệ toàn cầu).
• Biến nước biển thành nước ngọt nhờ khử mặn.
• Trở thành quốc gia nông nghiệp công nghệ cao giữa sa mạc.

Tinh thần chung với Nhật Bản:

Không để thiên nhiên áp đặt tương lai của họ.

Họ tận dụng khó khăn để tạo ra công nghệ – công nghệ đó lại nuôi sống và làm giàu quốc gia.

3. Việt Nam: sáng tạo cao, nhưng cần định hướng thực dụng và chiến lược quốc gia

Người Việt Nam thông minh, linh hoạt, sáng tạo bẩm sinh. Nhưng chúng ta cần một chiến lược thích ứng thiên tai mang tính quốc gia, trong đó đổi mới sáng tạo phải gắn liền với:

• Khoa học viễn thám,
• Bản đồ địa lý – địa chất – thủy văn,
• Dự báo mưa lớn – lũ quét – sạt lở đất,
• Quy hoạch an toàn vùng dân cư,
• Ứng dụng công nghệ số, AI, IoT trong cảnh báo sớm.

Không thể chỉ cứu trợ sau thảm họa – mà phải giảm thiểu thiệt hại ngay từ thiết kế hạ tầng, từ chính sách, từ đầu tư của Nhà nước và doanh nghiệp.

Đổi mới sáng tạo phải gắn liền với thực tế, chúng ta nghe nhiều về kinh tế tuần hoàn và vấn đề rác thải nhựa: có thể sáng tạo tái chế rác nhựa thành nhà chống lũ. Ảnh minh họa từ MAST https://www.archdaily.com/991029/mast-designs-a-sustainable-modular-system-for-building-floating-architecture

 

4. Hệ thống khoa học – dữ liệu cho ứng phó bền vững

(1) Viễn thám vệ tinh và radar thời tiết hiện đại

Theo dõi:

• Lượng mưa theo phút,
• Mây đối lưu cực mạnh,
• Độ ẩm đất,
• Dòng chảy,
• Nguy cơ sạt lở.

(2) Bản đồ rủi ro đa thiên tai cấp xã

Để biết chỗ nào được ở, chỗ nào phải di dời.

(3) Các trung tâm trú bão – trú lũ cấp tỉnh, cấp huyện

Thiết kế như mô hình Nhật:

• Nơi cao ráo,
• Chống ngập,
• Chịu gió mạnh,
• Tích trữ nước – lương thực,
• Có điện dự phòng và liên lạc.

5. Công nghệ cứu nạn cho từng hộ gia đình

Việt Nam hoàn toàn có thể sản xuất:

– Phao, xuồng từ rác tái chế

Rẻ, nhẹ, bền – dùng được cho hàng triệu hộ dân vùng trũng.

– Thiết bị định vị của FPT, Viettel

Dân chỉ cần đeo khi thời tiết chuyển xấu. Khi có nguy hiểm, thiết bị gửi tín hiệu liên tục, giúp cứu hộ xác định vị trí chính xác.

– “Khoang an toàn” chống sạt lở

Một “buồng cứu sinh” nhỏ cho 3–6 người:

• Chống nén tốt,
• Có nước – lương khô – oxy,
• Có định vị phát tín hiệu,
• Không vỡ khi bị đất đá vùi.

Nếu công nghệ vũ trụ cho phép vệ tinh rơi xuống đất mà không phá hủy thiết bị, Việt Nam hoàn toàn có thể chế tạo một khoang cứu sinh bảo vệ cả gia đình khi sạt lở xảy ra.

6. Biến bão lũ thành tài nguyên cho kinh tế xanh

– Thu năng lượng từ gió bão (storm energy harvesting)

Công nghệ tua-bin gập khi gió mạnh nhưng chuyển sang thu năng lượng trong bão đang được thử nghiệm thế giới – Việt Nam có thể thí điểm.

– Thủy điện thế hệ mới khi lũ về

Không phải đập lớn, mà là mô-đun thủy điện nhỏ, lắp nhanh, không tác động môi sinh.

– Sản xuất hydro từ nước lũ

Nước lũ = nguồn nước miễn phí.
Nước → điện (thủy điện mini) → hydro xanh.

1 kg H₂ cần khoảng 10–12 lít nước.
Mùa lũ, lượng nước dư thừa chính là tài nguyên năng lượng sạch.

7. Cần một cơ chế quản trị mới – mạnh và quyết liệt

Ứng phó thiên tai hiện nay phân tán ở nhiều bộ ngành, khiến phản ứng đôi khi chậm và thiếu đồng bộ.

Việt Nam có thể cân nhắc bố trí:

• Một Phó Thủ tướng chuyên trách về biến đổi khí hậu – phòng chống thiên tai,
• Một Bộ hoặc Ủy ban chuyên trách, hợp nhất các chức năng nghiên cứu – cảnh báo – quy hoạch – cứu nạn – xây dựng – viễn thông – khoa học.

Tư duy quản trị phải chuyển từ “giải quyết hậu quả” sang “giảm thiểu rủi ro và đầu tư thông minh trước khi thiên tai xảy ra”.

Kết luận: Muốn bền vững, Việt Nam phải mang tinh thần Nhật – tư duy Israel – và bản lĩnh Việt Nam

• Nhật biến thiên tai thành động lực đổi mới.
• Israel biến sa mạc thành vùng nông nghiệp trù phú.
• Việt Nam có thể biến bão lũ thành động lực xây dựng xã hội an toàn và kinh tế xanh.

Thiên tai chắc chắn sẽ tăng.
Nhưng thiệt hại có tăng hay không – là do cách chúng ta chuẩn bị.

Việt Nam cần chuyển đổi nhanh, quyết liệt, thực dụng và sáng tạo – để bảo vệ con người, tài sản, và tạo ra thịnh vượng từ chính những thách thức của tự nhiên.

_____________

* Chú thích

Nhiệt độ Trung bình Toàn cầu Từ năm 20.000 TCN

Mục đích: Biểu đồ minh họa sự biến đổi nhiệt độ toàn cầu trong khoảng 24.000 năm qua, từ thời kỳ băng hà cuối cùng đến hiện tại và các dự báo trong tương lai, nhấn mạnh mức độ nghiêm trọng của biến đổi khí hậu do con người gây ra.

Cấu trúc & Nội dung chính:

• Trục hoành (trục ngang): Thể hiện dòng thời gian từ năm 20.000 TCN đến năm 4.000 SCN, với các mốc chính: -20,000, -16,000, -12,000, -8,000, -4,000 (BC), 0 (AD), và 4,000.

• Trục tung (trục dọc): Thể hiện sự thay đổi nhiệt độ toàn cầu (°C) so với một mốc chuẩn (có thể là thời kỳ tiền công nghiệp). Thang đo từ -3°C đến +4°C.

• Đường diễn biến nhiệt độ:

  • Quá khứ (Từ 20.000 TCN đến hiện tại): Đường biểu diễn cho thấy nhiệt độ tương đối ổn định và mát mẻ trong thời kỳ băng hà, sau đó bắt đầu ấm dần lên một cách tự nhiên, giúp "Nền nông nghiệp hình thành" (Agriculture gets underway). Sự ổn định nhiệt độ này được gọi là "Vùng khí hậu an toàn" (Safe climate zone) cho "Con người" (HUMAN) và "Nền văn minh" (CIVILISATION).

  • Thời kỳ hiện đại: Từ sau "Cách mạng Công nghiệp" (Industrial revolution), đường nhiệt độ bắt đầu tăng vọt một cách đột biến, vượt ra khỏi phạm vi ổn định trước đó. Mốc "1.1°C" được ghi nhận, có lẽ là mức tăng nhiệt hiện tại so với thời kỳ tiền công nghiệp.

• Dự báo Tương lai:

  • Biểu đồ đưa ra hai dự báo quan trọng dựa trên các chính sách hiện hành:

    1. "2°C expected before 2050" (Dự kiến đạt 2°C trước năm 2050)

    2. "4°C expected before 2100" (Dự kiến đạt 4°C trước năm 2100)

  • Những dự báo này cho thấy một tương lai nhiệt độ sẽ tiếp tục tăng cao, vượt xa ngưỡng mà nền văn minh nhân loại từng trải qua.

Thông điệp chính: Biểu đồ này là một minh chứng trực quan và mạnh mẽ về sự thay đổi khí hậu chưa từng có trong lịch sử do hoạt động của con người. Nó cảnh báo rằng các chính sách hiện tại là không đủ để giữ cho nhiệt độ toàn cầu trong "vùng an toàn" và đang đẩy nền văn minh nhân loại vào một kịch bản nóng lên thảm khốc.

HỆ THỐNG GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI SÁNG TẠO ỨNG PHÓ BÃO LŨ CHO VIỆT NAM

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu diễn biến ngày càng cực đoan, tần suất và cường độ bão lũ tại Việt Nam được dự báo sẽ tăng mạnh trong thập kỷ tới. Để bảo vệ tính mạng – tài sản người dân và bảo đảm phát triển bền vững, Việt Nam cần một hệ thống giải pháp đồng bộ, dựa trên khoa học, viễn thám, công nghệ số và mô hình từ các quốc gia đã thành công như Nhật Bản, Israel, Philippines, Bangladesh và Thái Lan.

Dưới đây là 9 nhóm giải pháp trọng tâm, mang tính khả thi và triển khai ngay.

---

1. Thành lập Trung tâm Điều hành Cứu hộ Vùng (theo mô hình Multi-Agency Coordination Center của Nhật Bản)

• Kết nối đồng bộ Bộ đội – Công an – Chính quyền – Giao thông – Điện lực – Viễn thông – Y tế – Ứng cứu khẩn cấp.

• Trung tâm sử dụng bản đồ số hóa thời gian thực (real-time digital dashboard) để:

  • Giám sát mưa, lũ, gió mạnh, sạt lở.

  • Điều phối phương tiện, xuồng cứu hộ, máy xúc, xe y tế.

  • Phân bổ nhân lực cứu nạn theo mức độ ưu tiên.

• Giảm triệt để tình trạng “mạnh ai nấy làm”, phân tán thông tin giữa các lực lượng.

---

2. Tạo lập “Bản đồ Ngập lụt Số” tích hợp AI

• Kết hợp dữ liệu từ:

  • Mưa – thủy văn – mực nước hồ – dòng chảy.

  • Ảnh vệ tinh (Sentinel, Landsat).

  • Cảm biến IoT tại các sông, đập và khu dân cư.

• Dự báo chi tiết tới cấp:
  Tỉnh → Huyện → Xã → Thôn → Cụm dân cư.

• Tự động gửi cảnh báo qua Zalo/SMS theo 4 cấp độ (xanh – vàng – cam – đỏ).

• Phục vụ cho cả người dân, chính quyền xã và lực lượng cứu hộ.

---

3. Xây dựng “Kho Ứng cứu Nhanh cấp Xã”

• Mỗi xã vùng nguy cơ cao cần một kho riêng, bao gồm:

  • Xuồng hơi 6–10 chỗ.

  • Áo phao, dây cứu hộ, đèn pin chống nước.

  • Bộ sơ cứu, thuốc cơ bản, chăn giữ nhiệt.

• Có sơ đồ bố trí kho phù hợp:
  Không đặt ở trung tâm huyện – nơi thường ngập; ưu tiên đặt ở gò cao, trường học, nhà văn hóa.

• Huấn luyện dân địa phương cách vận hành thiết bị để không phụ thuộc hoàn toàn vào lực lượng chuyên nghiệp.

---

4. Chuyên nghiệp hóa lực lượng cứu hộ tại chỗ

• Thành lập Đội phản ứng nhanh cấp xã: 20–30 người/xã.

• Huấn luyện định kỳ 2–3 lần/năm:

  • Cách sử dụng xuồng hơi, dây cứu nạn.

  • Sơ cứu ban đầu và chuyển người bị thương.

  • Kỹ năng thoát hiểm lũ quét, sạt lở.

• Bài học từ Nhật Bản: 60–70% ca cứu hộ đầu tiên do chính lực lượng dân sự địa phương xử lý.

---

5. Số hóa toàn bộ hoạt động cứu trợ & phân phối nhu yếu phẩm

• Xây ứng dụng cho mỗi hộ dân đăng ký nhu cầu theo dạng checklist:
  nước – lương thực – thuốc – quần áo – đồ cứu hộ.

• Ứng dụng cho phép gửi tọa độ khẩn cấp offline (mất sóng → khi có sóng tự gửi).

• Tất cả đoàn từ thiện, tổ chức xã hội phải cập nhật vào hệ thống để:

  • Tránh chồng chéo.

  • Bảo đảm đúng người, đúng nhu cầu.

  • Minh bạch hóa hoạt động cứu trợ.

---

6. Chuẩn hóa Bộ kịch bản Sơ tán 3 cấp độ

• Cấp 1 (mực nước 30–50 cm): Chuẩn bị di dời; di chuyển tài sản thiết yếu.

• Cấp 2 (0,7–1 m): Sơ tán ưu tiên người già, trẻ em, phụ nữ mang thai.

• Cấp 3 (trên 1 m): Cưỡng chế sơ tán toàn bộ dân cư.

• Thiết lập điểm tập trung an toàn có sẵn:

  • Điện dự phòng 72 giờ.

  • Nước sạch và lương thực.

  • Nhà vệ sinh di động và khu nghỉ tạm.

---

7. Nhà chống lũ & điểm tránh trú cộng đồng

• Phát triển mạng lưới nhà cộng đồng 2–3 tầng ở miền Trung – nơi chịu tác động nặng nhất.

• Khuyến cáo mỗi hộ gia đình xây tầng lửng chống lũ hoặc cốt nền cao hơn mực lũ lịch sử.

• Học mô hình Philippines và Bangladesh:

  • Nhà tránh trú đa năng: trú bão – trú lũ – nơi tập kết cứu trợ – nơi sơ cứu ban đầu.

---

8. Tăng cường Hạ tầng Viễn thông Khẩn cấp

• Phát triển trạm BTS cơ động đặt trên xe tải, ghe, tàu cứu hộ.

• Tại các xã bị cô lập hoàn toàn, dùng radio tần số ngắn (HF/VHF) như Thái Lan.

• Bảo đảm 100% thông tin liên lạc thông suốt giữa xã – huyện – tỉnh – trung ương trong 72 giờ cao điểm.

---

9. Truyền thông & Giáo dục cộng đồng

• Mỗi thôn/xóm tổ chức tập huấn 1 lần/năm:

  • Kỹ năng thoát hiểm lũ quét, sạt lở.

  • Bơi an toàn cho trẻ em.

  • Nhận biết dòng chảy nguy hiểm và cách xử lý khi bị cuốn.

• Chiến dịch truyền thông cả năm bằng TV, mạng xã hội, loa phường.

---

Kết luận

Việt Nam có đủ nguồn lực và trí tuệ để trở thành quốc gia sống chung an toàn với thiên tai, như Nhật Bản biến động đất thành động lực công nghệ, hay Israel biến sa mạc thành trung tâm nông nghiệp hiện đại.

Vấn đề không nằm ở thiên tai mạnh lên – mà ở giải pháp và năng lực quản trị của chúng ta.
Nếu triển khai nghiêm túc hệ thống giải pháp trên, Việt Nam có thể:

• Giảm thiểu thương vong trong 5 năm tới.

• Nâng cấp năng lực dự báo – cứu hộ ngang tầm các nước tiên tiến.

• Hướng tới một mô hình phát triển bền vững thích ứng khí hậu.