Từ khí đến xanh: Tại sao châu Âu không thể bỏ qua dấu chân carbon ẩn của phân bón
Khi chúng ta nói về biến đổi khí hậu, những “nghi phạm” thường được nhắc tới là ống khói, máy bay, và ô tô. Tuy nhiên, còn có một thủ phạm khác, thường bị bỏ qua, nhưng lại rất thiết yếu cho hệ thống lương thực của chúng ta và mang gánh nặng carbon lớn: phân bón.
Phân bón dựa trên amoniac là yếu tố quan trọng để cung cấp thực phẩm cho gần một nửa dân số thế giới. Nếu không có chúng, cuộc cách mạng nông nghiệp của thế kỷ trước sẽ không thể diễn ra. Tuy nhiên, cách sản xuất hiện nay đi kèm với chi phí lớn: quy trình Haber-Bosch truyền thống, chuyển hóa hydro từ khí tự nhiên và nitơ từ không khí thành amoniac, chiếm 2% tổng tiêu thụ năng lượng toàn cầu và thải ra nhiều khí nhà kính hơn cả ngành hàng không và vận tải biển cộng lại.
Khi giá khí tăng vọt sau khi chiến tranh ở Ukraine bùng nổ, các nhà máy phân bón ở châu Âu phải gấp rút tìm nguyên liệu. Nông dân phải trả giá gấp đôi hoặc gấp ba mức trung bình toàn cầu, đẩy giá thực phẩm lên cao. Phân bón là ví dụ điển hình cho thấy năng lượng, an ninh lương thực, và địa chính trị gắn bó chặt chẽ không chỉ ở châu Âu mà trên toàn cầu.
Đây chính là lúc hydrogen (hydro) trở thành nhân tố then chốt. Nếu nhu cầu hydro để sản xuất amoniac có thể được đáp ứng bằng nguồn năng lượng tái tạo như gió và mặt trời, thay vì khí tự nhiên, thì amoniac xanh sẽ giúp giảm đáng kể lượng phát thải từ sản xuất phân bón. Cùng với việc sử dụng phân bón thông minh hơn trên đồng ruộng, thế giới có thể cắt giảm một nguồn khí nhà kính “ẩn” khổng lồ đồng thời làm hệ thống lương thực trở nên bền vững hơn.
Thách thức là chi phí
Hiện tại, sản xuất phân bón từ hydro tái tạo có chi phí gấp 2–4 lần so với phương pháp dựa trên nhiên liệu hóa thạch — được gọi là “phí xanh” (green premium). Tuy nhiên, khoảng cách này có thể thu hẹp khi công nghệ được mở rộng, năng lượng tái tạo rẻ hơn, và chính sách phân bổ chi phí công bằng hơn. Đã có một số công ty thực phẩm lớn thử nghiệm phân bón ít phát thải trong chuỗi cung ứng của họ. Hãy tưởng tượng tác động nếu các nhà bán lẻ và doanh nghiệp nông nghiệp châu Âu hợp lực để yêu cầu nguyên liệu xanh hơn.
Vai trò của hydro trong an ninh lương thực
Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Hợp Quốc (UNIDO) có nhiệm vụ thúc đẩy phát triển công nghiệp bao trùm và bền vững. Chương trình Toàn cầu về Hydro trong Công nghiệp (GPHI) của chúng tôi thúc đẩy các trường hợp sử dụng hydro công nghiệp khả thi, và sản xuất phân bón là một trong những ưu tiên cấp bách nhất.
Ngành phân bón có thể đóng vai trò quan trọng như một thị trường dẫn dắt chiến lược để thúc đẩy nhu cầu hydro, đồng thời góp phần vào cả an ninh lương thực và giảm phát thải. Cùng với các nước đối tác, Hydrogen Council và Hydrogen Europe, UNIDO đang thúc đẩy hợp tác xuyên suốt chuỗi giá trị, từ nhà sản xuất hydro, nhà sản xuất phân bón đến công ty thực phẩm và nhà bán lẻ, nhằm kích thích nhu cầu và tăng tốc việc áp dụng phân bón ít phát thải trên quy mô lớn.
Đã có những ví dụ thực tế: Tập đoàn OCP tại Morocco, một trong những nhà sản xuất phân bón phosphate lớn nhất thế giới, đang đầu tư mạnh để giảm phát thải hoạt động thông qua amoniac xanh.
Tại Namibia, Daures Green Hydrogen Village, được UNIDO hỗ trợ, đang thử nghiệm sản xuất amoniac xanh và phân bón phục vụ nông nghiệp địa phương. Dù quy mô lớn hay nhỏ, các dự án như vậy cho thấy tiềm năng của các quốc gia không chỉ giảm phát thải mà còn cải thiện tiếp cận phân bón, an ninh lương thực, và xây dựng các ngành công nghiệp xanh mới.
Đối với phía Nam toàn cầu, mức độ quan trọng là rất lớn. Nông dân ở nhiều quốc gia châu Phi hạ Sahara phải trả thêm 200–300 USD mỗi tấn phân bón so với mức trung bình toàn cầu do chi phí vận chuyển và nhập khẩu cao. Khi giá toàn cầu tăng vọt vào năm 2020–21, Kenya chứng kiến giá phân bón tăng hơn 50%, sản lượng ngô giảm mạnh, và giá thực phẩm tăng vọt. Sản xuất phân bón tại chỗ từ hydro tái tạo có thể giảm phát thải, cải thiện an ninh lương thực, tạo việc làm, và giảm phụ thuộc vào thị trường nhiên liệu hóa thạch biến động.
Một nghiên cứu gần đây của UNIDO về phân bón cho thấy chính phủ các nước đã dành nguồn lực đáng kể cho trợ cấp phân bón, thậm chí lên đến vài phần trăm GDP. Ở các quốc gia như Ghana, Malawi, và Zambia, trợ cấp này chiếm gần một nửa tổng chi tiêu nông nghiệp. Điều hướng hỗ trợ này sang các lựa chọn sạch hơn sẽ giúp nông dân tiếp cận phân bón thân thiện với khí hậu hơn.
Đây không phải là hoạt động từ thiện mà là cơ hội hợp tác. Châu Âu có thể giúp loại bỏ một đầu vào nông nghiệp carbon-intense và đưa ngành nông nghiệp hướng tới trung hòa carbon. Các sáng kiến như EU Global Gateway đã định vị châu Âu như một đối tác trong công nghiệp bền vững và thúc đẩy nhu cầu thị trường phân bón dẫn dắt.
Đối với các nhà hoạch định chính sách ở Brussels, việc hỗ trợ phát triển phân bón ít phát thải ở nước ngoài mang lại ba lợi ích đồng thời: thúc đẩy mục tiêu khí hậu, tăng cường an ninh lương thực, và mở ra thị trường mới cho công nghệ châu Âu. Với ngành công nghiệp, điều này đồng nghĩa lợi thế tiên phong trong một lĩnh vực chắc chắn sẽ chuyển đổi. Với người tiêu dùng, điều này có nghĩa là lựa chọn mua sắm thân thiện với khí hậu với chi phí bổ sung tối thiểu.
Đến năm 2050, nhu cầu amoniac toàn cầu sẽ tăng 25%. Nếu đáp ứng bằng phương pháp nhiên liệu hóa thạch hiện tại, riêng lượng phát thải từ phân bón có thể xóa đi nhiều tiến bộ của các ngành khác. Nhưng nếu hành động ngay, một trong những ngành công nghiệp gây ô nhiễm nhất thế giới có thể trở thành nền tảng của bền vững.
Hydro trong sản xuất phân bón có thể là bước ngoặt thực sự. Công nghệ đã sẵn sàng, động lực chính sách đang hình thành, và các đối tác quốc tế đã sẵn sàng. Điều cần lúc này là lãnh đạo – từ chính phủ, ngành công nghiệp, và các tổ chức như EU, để kết nối các điểm giữa khí hậu, thương mại và phát triển.
Các giải pháp như vậy cần được khuyến khích, đó là lý do UNIDO đã ra mắt Giải thưởng ONE World Sustainability để tôn vinh các giải pháp biến đổi như hydro ít phát thải và mở rộng quy mô để đạt tác động tối đa. Tương lai sẽ không chờ đợi, và bây giờ là lúc hành động để hiện thực hóa tiềm năng công nghệ sáng tạo cho giảm phát thải.
Khi châu Âu xem xét lại chiến lược hydro và triển khai Thỏa thuận Công nghiệp Sạch (Clean Industrial Deal) và Đạo luật Ngành Công nghiệp Net Zero (Net Zero Industry Act), cần nhớ: con đường đến trung hòa carbon đi qua các cánh đồng ở châu Phi, châu Á, và Mỹ Latinh, nơi phân bón ít phát thải có thể quyết định sự khác biệt giữa thiếu lương thực và khả năng phục hồi, giữa phát thải tăng và chuyển đổi xanh thực sự.
