Tương Lai Năng Lượng Xanh Giữa Hydro và Lithium
Thế giới đang tiến về phía phi carbon hóa, nhưng lời hứa về năng lượng sạch đã trở thành chiến trường giữa các cường quốc, tập đoàn và cộng đồng đang bảo vệ nguồn tài nguyên của mình.
Thế kỷ 20 được cai trị bởi dầu mỏ. Chiến tranh, độc tài, đế chế và các tập đoàn khổng lồ đã lớn lên dưới bóng của nó. Thế kỷ 21 đã có những đối thủ mới. Lithium và hydro đứng ở vị trí trung tâm như những chìa khóa của quá trình chuyển dịch năng lượng nhằm cứu hành tinh khỏi sụp đổ khí hậu. Nghịch lý thật nghiệt ngã: những gì được quảng bá là năng lượng sạch lại kéo theo những căng thẳng cũ về quyền lực, cướp bóc và bất bình đẳng.
Biến đổi khí hậu đòi hỏi cắt giảm khí thải khẩn cấp. Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) cảnh báo rằng đến năm 2030 năng lượng tái tạo phải tăng gấp ba lần và sản xuất khoáng sản quan trọng phải tăng gấp sáu lần. Mỗi tấm pin mặt trời, mỗi pin lưu trữ, mỗi máy điện phân đều phụ thuộc vào các nguyên liệu phân bố không đồng đều. Trong khi phương Bắc công nghiệp hóa thiết kế chiến lược khử carbon, phương Nam toàn cầu một lần nữa phải cung cấp lòng đất và nguồn nước của mình.
Lithium và Hydro Xanh – Những Biên Giới Mới Của Vốn
Lithium, tập trung ở một số ít quốc gia, và hydro xanh, vốn đòi hỏi các vùng giàu nắng và gió, đã trở thành những biên giới mới của dòng vốn. Từ các sa mạc muối Andes đến những sa mạc châu Phi, từ bờ biển Chile đến các nhà máy lọc dầu ở Đức và Nhật, một bản đồ dự án đang được vẽ ra hứa hẹn đầu tư hàng tỷ USD – và cả những tác động không thể đảo ngược.
Câu hỏi không thể tránh khỏi: Liệu quá trình chuyển dịch năng lượng có trở thành cơ hội cho công bằng toàn cầu, hay chỉ là một chương mới của chủ nghĩa thực dân khoác áo xanh? Câu trả lời sẽ không chỉ định hình tương lai năng lượng mà còn cả số phận của nhân loại trong nhiều thập kỷ tới.
Tam Giác Lithium Nam Mỹ
Tam giác lithium do Chile, Argentina và Bolivia tạo thành nắm giữ gần 60% trữ lượng đã biết của hành tinh. Ở các hồ muối cao nguyên, nơi đất phản chiếu bầu trời như tấm gương, một cuộc chiến âm thầm đang diễn ra – định hình tương lai của xe điện và quá trình chuyển dịch năng lượng toàn cầu.
Chile dẫn đầu sản xuất khu vực. Các hồ muối Atacama và Maricunga đang được khai thác bởi SQM và Albemarle, xuất khẩu hơn 8,6 tỷ USD lithium carbonate và hydroxide trong năm 2023. Quốc gia này nắm khoảng 36% trữ lượng toàn cầu, cung ứng cho các nhà máy pin ở Trung Quốc, Hàn Quốc và Mỹ. Chính sách bán quốc hữu hóa tìm cách cân bằng kiểm soát công với nhu cầu vốn ngoại, nhưng câu hỏi vẫn còn: Chile sẽ chỉ là nhà xuất khẩu nguyên liệu thô hay sẽ bước vào chuỗi giá trị cao hơn?
Argentina đang thúc đẩy hàng chục dự án tại Jujuy, Catamarca và Salta. Các công ty như Livent, Allkem và Ganfeng Lithium mở rộng hoạt động, mang về hơn 1,2 tỷ USD xuất khẩu hằng năm. Nếu ổn định khung pháp lý và thu hút thêm vốn, Argentina có thể trở thành nhà sản xuất số hai thế giới vào năm 2030.
Bolivia, sở hữu trữ lượng lý thuyết lớn nhất tại Salar de Uyuni, vẫn mắc kẹt. Có tài nguyên nhưng thiếu công nghệ và đối tác chiến lược. Sau nhiều thập kỷ hứa hẹn, quốc gia này chỉ mới triển khai các dự án thí điểm với các công ty Trung Quốc và Nga.
Giá lithium quốc tế đã tăng từ dưới 10.000 USD/tấn năm 2020 lên đỉnh hơn 70.000 USD năm 2022, hiện ổn định quanh mức 25.000 USD năm 2024. Đến 2030 nhu cầu dự kiến sẽ tăng gấp bốn, dẫn dắt bởi xe điện và lưu trữ năng lượng. Tam giác Nam Mỹ không chỉ là bản đồ địa chất – nó là “OPEC mới” của thế kỷ 21.
Châu Phi và Úc – Những Gã Khổng Lồ Lithium Mới
Trong khi Nam Mỹ thu hút chú ý, châu Phi và Úc đang củng cố sản lượng cạnh tranh trực tiếp với tam giác lithium. Các mỏ giàu spodumene cứng đã mở rộng nhanh chóng trong thập kỷ qua, trở thành mảnh ghép quan trọng của bức tranh năng lượng toàn cầu.
Úc là nhà lãnh đạo tuyệt đối. Mỏ Greenbushes ở phía Tây là lớn nhất thế giới, cung ứng gần 20% sản lượng toàn cầu. Cùng với các dự án ở Pilbara và Mt. Marion, Úc tạo ra hơn 18 tỷ USD xuất khẩu lithium năm 2023, vượt cả doanh thu đồng. Pilbara Minerals và Tianqi Lithium kiểm soát phần lớn hoạt động khai thác này, hợp tác chặt chẽ với Trung Quốc – nơi tinh chế gần như toàn bộ nguyên liệu xuất khẩu.
Châu Phi tuy mới mẻ nhưng đầy tham vọng. Zimbabwe sở hữu mỏ Bikita và các dự án Arcadia, có thể đưa nước này vào top 5 nhà sản xuất vào năm 2030. Congo, vốn nổi tiếng về cobalt, đang thăm dò trữ lượng lithium ở Katanga. Namibia nổi lên như trung tâm đầu tư mới với các dự án của doanh nghiệp Úc và Trung Quốc. Tuy nhiên, rủi ro lặp lại quá khứ vẫn hiện hữu: tài nguyên được xuất khẩu, nghèo đói ở lại.
Lợi thế của khai thác đá cứng là tốc độ – không phụ thuộc quá trình bay hơi lâu dài như ở hồ muối. Điều này cho phép cung ứng nhanh hơn trong bối cảnh nhu cầu tăng vọt.
Hydro Xanh – Biên Giới Năng Lượng Mới
Hydro xanh – sản xuất từ điện phân nước bằng năng lượng tái tạo – được quảng bá là nhiên liệu có thể khử carbon cho công nghiệp nặng, vận tải biển và hàng không. Nếu lithium cung cấp năng lượng cho pin, hydro sẽ vận hành tua-bin và nhà máy.
Từ 2023 đến 2025, hơn 240 tỷ USD dự án hydro xanh đã được công bố toàn cầu. Châu Âu là khách hàng lớn nhất, cam kết nhập khối lượng lớn từ 2030 để giảm phụ thuộc khí đốt hóa thạch. Đức dẫn đầu với các hợp đồng mua dài hạn và hỗ trợ tài chính cho nhà máy ở nhiều châu lục.
Ở phương Nam, những vùng giàu nắng gió trở thành nhân vật chính. Chile đặt mục tiêu sản xuất hydro rẻ nhất thế giới vào 2030 nhờ bức xạ mặt trời Atacama và gió Magallanes, với tiềm năng xuất khẩu hơn 30 tỷ USD/năm vào 2040. Morocco tận dụng vị trí gần châu Âu, Saudi Arabia đầu tư hơn 5 tỷ USD vào siêu dự án NEOM để giữ vị thế năng lượng.
Tại châu Á, Nhật Bản đi tiên phong về nhu cầu, thử nghiệm vận chuyển hydro lỏng từ Úc và Trung Đông, coi đây là con đường tăng an ninh năng lượng.
Bản Đồ Quyền Lực: Trung Quốc – Mỹ – Châu Âu
Chuyển dịch năng lượng không chỉ là cuộc đua công nghệ mà còn là cuộc tranh giành chuỗi giá trị. Ba người chơi thống trị bàn cờ: Trung Quốc, Mỹ, châu Âu.
-
Trung Quốc dẫn trước cả thập kỷ, kiểm soát 70% tinh chế lithium, 80% sản xuất tấm pin mặt trời và thống trị ngành pin với CATL, BYD.
-
Mỹ tung Đạo luật Giảm Lạm phát (IRA) 2022 với 370 tỷ USD trợ cấp để hút nhà máy pin, phát triển hydro và bảo vệ chuỗi cung ứng.
-
Châu Âu đặt cược vào quy định và tài trợ, với Thỏa thuận Xanh và hợp đồng nhập khẩu từ Chile, Morocco, Namibia.
Trên thực tế, Trung Quốc sản xuất và định giá, Mỹ trợ cấp và cạnh tranh, châu Âu điều tiết và mua.
Thách Thức Môi Trường và Xã Hội
Khai thác lithium đòi hỏi bốc hơi hàng triệu lít nước muối, gây mất cân bằng sinh thái. Hydro xanh cũng cần nhiều điện và nước ngọt, đe dọa tài nguyên tại các khu vực khô hạn. Nguy cơ lặp lại mô hình nhiên liệu hóa thạch là rõ ràng: giàu có tập trung, nghèo đói lan rộng, lãnh thổ bị hy sinh.
Dự Báo 2030–2050
Nhu cầu lithium toàn cầu sẽ tăng gấp 4 lần vào 2030 và gấp 6 lần vào 2050. Hydro xanh có thể chiếm tới 20% năng lượng toàn cầu vào 2050, tạo ra thị trường hơn 2,5 nghìn tỷ USD mỗi năm. Trung Quốc sẽ thống trị lithium, Mỹ dẫn đầu hydro, châu Âu trở thành nhà nhập khẩu và điều tiết.
Kết Luận – Lithium và Hydro Không Đối Đầu
Lithium cung cấp năng lượng cho xe điện, hydro vận hành công nghiệp và vận tải nặng. Đây không phải cuộc đua ai thắng ai, mà là bài toán tích hợp để cùng tái định hình bản đồ năng lượng. Nếu được thực hiện công bằng và bền vững, quá trình này có thể trở thành hiệp ước khí hậu lớn nhất lịch sử. Nếu không, nó sẽ chỉ là chương mới của khai thác và bất bình đẳng.
