ĐỔI MỚI SÁNG TẠO TRONG ỨNG PHÓ BÃO LŨ: HƯỚNG ĐI ĐỂ VIỆT NAM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG TRƯỚC THIÊN TAI NGÀY CÀNG CỰC ĐOAN
Nhóm tác giả: Lê Ngọc Ánh Minh, Hoàng Hải Thành, Nguyễn Đức Toản, Ngô Khuyến
Ngày: 22/11/2025
Việt Nam đang bước vào một giai đoạn mới của thiên tai – nơi bão, lũ, mưa lớn và sạt lở không còn là những hiện tượng đơn lẻ mà trở thành những thử thách thường xuyên, ngày càng khốc liệt hơn với mỗi năm trôi qua. Các báo cáo quốc tế từ Ngân hàng Thế giới, UNDRR, OECD đều xếp Việt Nam vào nhóm những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi biến đổi khí hậu, với những dự báo không thể bỏ qua: bão mạnh hơn, mưa lớn nhiều hơn, sạt lở dày đặc, nước biển dâng cao và thiên tai xuất hiện ngày càng khó dự đoán.
Trước thực tế này, câu hỏi đặt ra không chỉ là làm sao để cứu trợ sau thiên tai, mà quan trọng hơn, làm thế nào để chuyển từ ứng phó bị động sang quản trị rủi ro chủ động, dựa trên khoa học, dữ liệu và đổi mới sáng tạo. Nhật Bản, Israel hay các quốc gia tiên tiến đã chứng minh rằng, con người có thể biến thiên tai thành động lực phát triển nếu biết chuẩn bị, sáng tạo và kiên trì.
Bài học từ Nhật Bản: Thiên tai không ngăn cản thịnh vượng
Nhật Bản là quốc gia đứng đầu thế giới về rủi ro thiên tai: khoảng 30 cơn bão mỗi năm, hơn 10% các trận động đất toàn cầu, nguy cơ sóng thần luôn rình rập. Nhưng tại sao quốc gia này vẫn duy trì cuộc sống bình an và nền kinh tế thịnh vượng?
Điều quan trọng nhất: Nhật không sợ thiên tai, họ chuẩn bị trước mọi kịch bản.
- Công nghệ xây dựng tiên tiến: hệ thống giảm chấn, nền móng cách rung, khung thép đàn hồi giúp các tòa nhà cao tầng “đung đưa” mà không sập.
- Hạ tầng an toàn: trường học, sân vận động, trung tâm cộng đồng được thiết kế như pháo đài trú bão – trú động đất, đặt ở nơi cao ráo và bảo đảm an toàn tối đa.
- Dự trữ chiến lược: nước uống, lương thực, thiết bị cứu sinh luôn sẵn sàng, giúp người dân yên tâm, trật tự và không hoảng loạn.
Tinh thần đổi mới sáng tạo và kiên trì nhiều thập kỷ đã biến thiên tai thành động lực phát triển công nghệ xây dựng, cảnh báo sớm, robot cứu hộ, vật liệu mới, trực quan hóa dữ liệu địa lý… Nhật Bản không chỉ ứng phó, mà biến thách thức thành cơ hội.
Bài học từ Israel: Sáng tạo giữa sa mạc
Israel không bị bão lớn, nhưng đối mặt với nhiệt độ cực đoan, hạn hán kéo dài và thiếu nước trầm trọng. Họ không chấp nhận hoàn cảnh như định mệnh mà dùng khoa học và công nghệ để thay đổi thực tại:
- Hệ thống tưới nhỏ giọt tiên phong toàn cầu.
- Công nghệ khử mặn biển biến nước biển thành nguồn nước ngọt.
- Phát triển nông nghiệp công nghệ cao giữa sa mạc.
Thông điệp chung với Nhật Bản: không để thiên nhiên áp đặt tương lai, mà tận dụng khó khăn để sáng tạo và nuôi sống, làm giàu quốc gia.
Việt Nam: Sáng tạo bẩm sinh, cần chiến lược quốc gia
Người Việt thông minh, linh hoạt và sáng tạo. Tuy nhiên, đổi mới sáng tạo cần gắn liền với chiến lược quốc gia, kết hợp khoa học viễn thám, bản đồ địa lý – địa chất – thủy văn, dự báo mưa lớn, lũ quét, quy hoạch an toàn vùng dân cư và ứng dụng công nghệ số, AI, IoT trong cảnh báo sớm.
Không thể chỉ cứu trợ sau thảm họa – phải giảm thiểu thiệt hại ngay từ thiết kế hạ tầng, chính sách, và đầu tư của Nhà nước lẫn doanh nghiệp. Ví dụ, rác thải nhựa có thể được tái chế thành vật liệu xây dựng nhà chống lũ, vừa bảo vệ môi trường vừa tăng cường an toàn cho người dân.
Hệ thống khoa học – dữ liệu cho ứng phó bền vững
- Viễn thám vệ tinh và radar thời tiết hiện đại giúp theo dõi lượng mưa theo phút, mây đối lưu cực mạnh, độ ẩm đất, dòng chảy và nguy cơ sạt lở.
- Bản đồ rủi ro đa thiên tai cấp xã xác định chỗ an toàn, chỗ cần di dời.
- Trung tâm trú bão – trú lũ cấp tỉnh, huyện được thiết kế như mô hình Nhật: cao ráo, chống ngập, chịu gió mạnh, tích trữ nước – lương thực, có điện dự phòng và liên lạc.
Công nghệ cứu nạn cho từng hộ gia đình cũng cần được triển khai: phao, xuồng từ rác tái chế, thiết bị định vị, “khoang an toàn” chống sạt lở nhỏ cho 3–6 người, giúp bảo vệ tính mạng ngay tại nơi sinh sống.
Biến bão lũ thành tài nguyên cho kinh tế xanh
- Thu năng lượng từ gió bão bằng tua-bin gập và công nghệ thu năng lượng khi bão.
- Thủy điện mô-đun nhỏ lắp nhanh, không tác động môi sinh.
- Sản xuất hydro từ nước lũ: nước lũ → điện → hydro xanh, biến thiên tai thành nguồn năng lượng sạch.
Cần cơ chế quản trị mới
Ứng phó thiên tai hiện nay còn phân tán, phản ứng chậm và thiếu đồng bộ. Giải pháp:
- Phó Thủ tướng chuyên trách về biến đổi khí hậu và phòng chống thiên tai.
- Bộ hoặc Ủy ban hợp nhất các chức năng nghiên cứu, cảnh báo, quy hoạch, cứu nạn, xây dựng, viễn thông, khoa học.
- Chuyển tư duy từ “giải quyết hậu quả” sang “giảm thiểu rủi ro và đầu tư thông minh trước thiên tai”.
9 nhóm giải pháp trọng tâm cho Việt Nam
- Trung tâm Điều hành Cứu hộ Vùng: kết nối đồng bộ tất cả lực lượng cứu hộ, sử dụng bản đồ số hóa thời gian thực.
- Bản đồ Ngập lụt Số tích hợp AI: dự báo chi tiết từ cấp tỉnh đến thôn xóm.
- Kho Ứng cứu Nhanh cấp Xã: xuồng, áo phao, bộ sơ cứu, chăn giữ nhiệt.
- Chuyên nghiệp hóa lực lượng cứu hộ tại chỗ: đội phản ứng nhanh cấp xã, huấn luyện định kỳ.
- Số hóa hoạt động cứu trợ & phân phối nhu yếu phẩm: ứng dụng theo dõi nhu cầu của từng hộ dân.
- Bộ kịch bản Sơ tán 3 cấp độ: từ cảnh báo di dời đến cưỡng chế sơ tán toàn bộ dân cư.
- Nhà chống lũ & điểm tránh trú cộng đồng: nhà 2–3 tầng cho miền Trung, tầng lửng cho từng hộ.
- Hạ tầng Viễn thông Khẩn cấp: trạm BTS cơ động, radio HF/VHF, bảo đảm thông tin liên lạc liên tục.
- Truyền thông & Giáo dục cộng đồng: tập huấn thoát hiểm, bơi an toàn, nhận biết dòng chảy nguy hiểm, chiến dịch truyền thông suốt năm.
Kết luận
Việt Nam có đủ trí tuệ, sáng tạo và nguồn lực để trở thành quốc gia sống chung an toàn với thiên tai, như Nhật Bản biến động đất thành động lực công nghệ, Israel biến sa mạc thành trung tâm nông nghiệp hiện đại.
Thiên tai chắc chắn sẽ tăng, nhưng thiệt hại hay không – là do cách chúng ta chuẩn bị. Việt Nam cần chuyển đổi nhanh, quyết liệt, thực dụng và sáng tạo – để bảo vệ con người, tài sản, và tạo ra thịnh vượng từ chính những thách thức của thiên nhiên
